Kisah selanjutnya seorang pandhita yang
sedang laku prihatin yaitu Ki Seh Madal yang diceritakan sedang
terlunta-lunta dalam perjalanannya keluar masuk hutan dan tidak ada
tujuan dalam hatinya selalu wira-wiri kalau siyang kepanasan kalau malam
Ki Seh Madal basah karena air selalu terlunta-lunta. Perjalanannya
sudah sangat lama sekali dan ketika kehausan ia hendak meminta air
tetapi sepanjang di jalan yang dilewati tidak mendapatkan air, ketika
bertemu seseorang disuruh meminta air kepada Dewi Sulasikin dan ketika
ditanya apakah yang kamu minta? Ki Seh Madal menjawab saya meminta air.
Setelah Ki Seh Madal bertemu dengan Dewi
Sulasikin maka terjadilah berdebakatan yang sangat panjang sekali. Dan
akhirnya dewi sulasikin menannya tentang hal sebenarnya wanita dan
dijawab oleh Seh Madal hanya lafal bissmillah, sebenarnya laki-laki dan
perempuan dan selanjutnya Dewi Sulasikin banyak bertanya kepada Seh
Madal tentang kawruh-kawruh kasampurnan dan dengan sabarnya Seh Madal
menjelasakan kepada Raja putri dari negeri Pawah. Yang ditannyakan Dewi
Sulasikin mulai dari dimana tempatnya kemurahan Pangeran, dan dinama
tempatnya yang menjaga ala mini, serta menanyakan dimanah tempatnya rasa
mulia itu? Seh Madal dengan sabar menjelaskan kepada Dewi Sulasikin
hingga ia dapat menerima dan memahami segala kawruh kasampurnan yang
diajarkan oleh Seh Madal.
Berikut ini teks dan terjemahan cerita
putri dari Pawah yang berdebat dengan dengan Seh Madal. Selanjutnya saya
mohon maaf bila dalam menterjemahkan ada kata atau kalimat yang kurang
lengkap mohon dengan dengan segala hormat kepada para pecinta sastra
Jawa untuk menyempurkan, karena itu semua dari ketidak mampuan dan
keterbasan saya dalam mengalihkan teks dari bahasa Jawa kedalam bahasa
Indonesia. Selamat membaca. Nuwun.
@@@
Ing mangke gantos Ki Sèh Madal, bantah kalihan Dèwi Sulasikin ing Pawah.
Selanjutnya berganti Ki She Madal, berdebat dengan Dewi Sulasikin dari Pawah.
Punika Bantahipun Dèwi Sulasikin Ing Pawah, Kalayan Sèh Madal.
Pupuh I
Dhandhanggula
Bismillahirrahmanirrahim
1. Ênêngêna kang agung prihatin / Ki Sèh
Madal wau kang kocapa / kalunta-lunta lampahe / mêdal sangking wana gung
/ tan ana sinêdyèng ati / tansah awirandhungan / gènira lumaku / lamun
siyang kapanasan / lamun udan Ki Madal têlês ing warih / saya
kalunta-lunta //
Berdiam diri yang sedang laku
prihatin, Ki Seh Madal tadi yang diceritakan, terlunta-lunta
perjalanannya, keluar masuk hutan yang lebat, dan tidak ada tujuan dalam
hatinya, selalu wira-wiri, dalam perjalanan, kalau siyang kepanasan,
kalau hujan Ki Seh Madal basah karena air, selalu terlunta-lunta.
2. Lampahira pan sampun alami / Ki Sèh
Madal tan ana cinipta / sêkul kalayan toyane / iya ingkang cumêngklung /
apan arsa anginum warih / minta samarga-marga / datan antuk banyu /
basane kang jinalukan / dika jaluk marang Dèwi Sulasikin / puniku sugih
toya //
Perjalanannya sudah sangat lama, Ki
Seh Madal tidak ada keinginan, nasi beserta `irnya, yang ia selalu
dibawa, hendak minum air, meminta di sepanjang jalan, tidak mendapatkan
air, bahasanya yang diminta, kamu mintalah kepada Dewi Sulasikin, itu
yang kaya akan air.
3. Kawarnaa Dèwi Sulasikin / wanci enjing
miyos siniwaka / kawan dasa parêkane / pan sami ayu-ayu / kadya lintang
abyor ing siti / ingkang minôngka wulan / sang kusuma ayu / pangagême
tan ngapaa / nyampingira wawulung dhasare mori / sêmêkan nata brôngta //
Diceritakan Dewi Sulasikin, ketika
pagi hari keluar semua mengahadap, empat puluh abdinya, semua
cantik-cantik, seperti bintang bersinar di tanah, yang merupakan bulan,
sang kusuma putri, busananya hanya biasa, kain yang dipakai bermotif
wulung, kemben raja asmara.
4. Angandika Dèwi Sulasikin / ingsun
biyang dalu asupêna / katone iku mangkene / dangu gon ingsun alungguh /
ula tampar ingsun tingali / dangu-dangu kang ula / têka bisa agung /
angadêg kang ponang sarpa / kaya-kaya têka mulêt marang mami / aku nuli
dèn untal //
Berkata Dewi Sulasikin, saya tadi
malam bermimpi, kelihatannya itu seperti ini, lama sekali saya duduk,
saya melihat ular tampar, lama-lama ular itu, dapat berubah besar,
berdiri ular itu, seperti melilit tubuhku, saya lalu di telannya.
5. Êmban inya pan umatur aris / inggih
gusti kang amindha sarpa / sayêkti jatukramane / mèsêm sang liring
santun / apan uwis punagi mami / benjang yèn ingsun krama / pasthi milih
kakung / tan arsa kang donya brana / karsaningsun ing donya tumêkèng
akir / iku wong krama tunggal //
Pengasuh (pelayan) berkata lembut,
iya gusti yang menyerupai ular, sebenarnya akan menjadi jodoh tuan
putri, tersenyum sang raja putri, itu sudah menjadi kehendak saya, nanti
apabila saya menikah, pasti memilih laki-laki, yang tidak suka kepada
harta benda, keinginanku dari dunia hingga akhirat, dan orang menikah
hanya sekali.
6. Êmban inya umatur wotsari / yèn
kenginga gusti kula têdha / Ratu Bardangin kemawon / mèsêm kusuma ayu /
dudu iku kang sun karsani / bênêr kang kaya sira / warnanya abagus / iya
iku dadi wisa / sayêktine ora kêna dèn guroni / puniku bêbegalan //
Pengasuh (pelayan) berkata sambil
menyembah, kalau diperbolehkan gusti saya minta, Ratu Bardangin saja,
tersenyum sang kusuma putri, bukan itu yang saya inginkan, benar menurut
dirimu, rupanya tampan, itu akan jadi racun, sebenarnya tidak dapat
dijadikan guru, itu sebagai penghalang.
7. Pra parêkan tanapi sang dèwi / lagya
eca sami pagunêman / kêsaru wau praptane / kyai santri kang rawuh /
minta banyu linggih sarisik / ponang santri wus tuwa / warnanira bawuk /
atêtêkên kayu gêrang / nulya linggih jawabe aminta warih / mèsêm sang
liring sêkar //
Para abdi beserta sang dewi, sedang
asik bercengkrama, tiba-tiba kedatangan, Kyai santri yang datang,
meminta air dan berdiam sejenak, sang santri sudah tuwa, warnanya sangat
kumel, dan memakai tokat kayu jelek, lantas duduk dan jawabnya meminta
air, tersenyum sang kusuma putri.
8. Iku sapa kang anjaluk warih / biyang
inya padha takonana / parêkan angrubung kabèh / ana ambêkta kayu / kang
sawênèh anyangking gitik / ana kang gawa gêlagah / padha ting kêracung /
kaki sira jaluk apa / anauri ki tuwa kula puniki santri / arsa anuwun
toya //
Itu siapa yang meminta air, pelayan
coba tanyakan, semua abdi mendatangi, ada yang membawa kayu, dan ada
yang membawa tongkat/cambuk, ada yang membawa gelagah (rumput yang
tinggi), semua ramai bertanya, kakek kamu minta apa, menjawab orang tua
tersebut saya ini santri, hendak meminta air.
9. Para inya sami anauri / kaki sira apa
kurang toya / jaba kono banyu bae / Ki Sèh Madal sumaur / kula wau minta
ing jawi / ngalèh-ngalèh tan angsal / datan darbe banyu / kinèn nuwun
mring sang rêtna / sugih toya nênggih Dèwi Sulasikin / kula nulya akesah
//
Semua abdi serentak menjawab, kakek
kamu apa kekurangan air, diluar sana ada air, Ki Seh Madal berkata, saya
tadi meminta diluar, berpindah-pindah tidak mendapatkan, tidak
menpunyai air, disuruh meminta kepada sang putri, kaya air yaitu Dewi
Sulasikin, saya segara pergi.
10. Angandika Dèwi Sulasikin / kêbat sira
paringana toya / mêsakake têmên kuwe / kaki sapa ranipun / lawan ngêndi
wismanirèki / kawula Ki Sèh Madal / wisma kula gunung / lah ta sira
malêbua / Ki Sèh Madal amicorèng jroning ati / sêmune kaya-kaya //
Berkatalah Dewi Sulasikin, cepatlah
kamu kasih air, kasihan sekali kamu, kakek siapa namamu, serta dimana
rumahmu, saya Ki Seh Madal, rumah saya di gunung, silahkan kamu masuk,
Ki Seh Madal berbicara dalam hati, kelihatannya seperti siapa.
11. Ki Sèh Madal ature aririh / tiyang
gunung botên sagêd sila / ratu mas ing ngriki mawon / ya ta sang rêtna
ayu / nulya salin busana adi / sarwi angêmu waspa / sang kusuma ayu /
ngandika marang ni inya / angambila kursi sira dipun aglis / loro katêlu
meja //
Ki Seh Madal ucapnya pelan, orang
gunung tidak dapat duduk bersila, ratu mas disini saja, iya sang putri
cantik, segera berganti busana yang bagus, serba kelihatan air mata,
sang putri cantik, berkata kepada para abdi, ambilkan kursi segera, dua
ketiga meja.
12. Ki Sèh Madal ingaturan linggih /
jajar marang sang kusuma rara / munggèng kursi dhewe-dhewe / mejane
munggèng ngayun / kang dhaharan kêbak cinawis / ya ta sang kusuma rara /
têmbungira arum / ki tamu andika dhahar / pêpanganan pundi kang dika
karsani / dene sarira kula //
Ki Seh Madal dipersilahkan duduk,
sejajar dengan sang kusuma putri, duduk dikursi sendiri-sendiri, mejanya
berada didepan, dan makanan semua telah tersedia, iya sang kusuma rara,
ucapannya lembut, ki tamu silahkan dimakan, makanan mana yang kamu
sukai, sedangkan badan saya.
13. Upamine lir bintaro kèli / sapa bisa
anyandhangi ragèngwang / sayêkti jatukramane / Ki Sèh Madal umatur /
kamipurun kawula gusti / kawula lênggah jajar / kalawan sang ayu /
kawula têtiyang nistha / bokmanawi kawula anênulari / dhatêng kusuma
rara //
Ibarat seperti sarah hanyut, siapa
yang bisa memberikan pakaian ragaku, sungguh akan jadi jodohku, Ki Seh
Madal berkata, saya bersedia tuan putri, saya duduk sejajar, dengan sang
putri, saya ini orang yang nista, jika saya menulari, kepada sang
putri.
14. Angandika Dèwi Sulasikin / ora kaki
kursi linggihana / yèn tan arsa sira mangke / lah apa cacadipun /
kêlasane wus sun dhuwiti / pagene ora lênggah / sira kaki dhayuh / yèn
tulus tan arsa lênggah / apa gawe kaki sira praptèng ngriki / apa sun
bubrah lungkrah //
Berkata Dewi Sulasiki, tidak kakek
silahkan duduk, kalau kamu tidak suka nanti, terus apa kekurangannya,
tikarnya sudah saya bayar, kenapa tidak mau duduk, kakek itu tamu, kalau
tetap tidak mau duduk, apa tujuan kakek datang kesini, apa saya
hancurkan biar letih.
15. Ki Sèh Madal aturira manis / tiyang
gunung tan sagêd asila / ratu mas ing ngriki mawon / Ki Madal malih
matur / sangêt ajrih kula jajari / wangsul kusuma rara / ingkang rupi
banyu / punika toya punapa / anauri sira Dèwi Sulasikin / dede banyu
sumbêran //
Ki Seh Madal barkata dengan lembut,
orang gunung tidak bisa duduk bersila, ratu mas saya disini saja, Ki
Madal berkata lagi, saya sangat takut duduk sejajar, kembali raja putri,
yang berupa air, itu air apa, menjawab Dewi Sulasikin, bukan air dari
mata air.
16. Ki Sèh Madal amicorèng ati / bocah
iki pan iya sêmbada / dhasare ayu rupane / tur manis têmbungipun /
sasolahe karya gung brangti / sun duga sang dyah rara / yèn sinêrêk
kayun / yêktinira pan sumarah / kusumèng dyah sakarsa-karsa umiring /
dene sun wong wus tuwa //
Ki Seh Madal berbicara dalam hati,
anak ini memang sangat layak, aslinya memang sangat cantik wajahnya, dan
bagus tata bahasanya, segala tingkahnya menarik hati, saya duga pasti
sang raja putri, kalau dikehendaki, sebenarnya pasti menyerah, sang
putri sesuka-sukanya berkehendak, sedangkan saya orang yang sudah tuwa.
17. Ki Sèh Madal dangu datan angling /
apan tansah amicorèng nala / dèn wolak-walik pikire / ewuh têmên
tiningsun / bocah iki yèn sun jatèni / kawruh ingsun kang nyata / tan
wande ing besuk / ing donya praptèng ngakherat / bocah iki nora wurung
angrubêdi / iki kusuma rara //
Ki Seh Madal lama terdiam, dan selalu
berbicara dalam hati, di bolak-balik pemikirannya, susah benar hati
saya, anak ini apabila saya kasih tahu, kawruh (pengetahuan) saya yang
sebenarnya, pasti di kemudian hari, di dunia sampai akherat, anak ini
pasti akan jadi penghalang, ini sang raja putri.
18. Ki Sèh Madal aturira manis / gih
punika datan kêna asat / sajatine dika kuwe / sipat jalal puniku /
ingkang rupi banyu puniki / de kadadianira / ni mas sang lir santun /
dadi otot gagêlangan / inggih daging sipate Allah sayêkti / sang dyah
ngusap srinata //
Ki Seh Madal ucapnya lembut, benar
itu jangan sampai kering, sebenarnya dirimu itu, sifat jalal itu, yang
berupa air itu, merupakan asal kejadianmu, Ni mas sang raja putri, jadi
otot gelang-gelang, iya daging sifatnya Allah sebenarnya, sang dyah
mengusap sang raja.
Pupuh II
Sinom
1. Kusuma sang liring sêkar / amicorèng
jroning ati / lah ragane iki baya / ingkang kêna sun ngèngèri /
pirangbara ing akir / sang rêtna aris amuwus / inggih kiyai tuwan /
kawula atanya malih / tuduhêna sajatine kang wanodya //
Sang raja putri yang cantik,
berbicara didalam hati, ini cuma wujudnya saja, yang dapat saya ikuti,
dan semoga bisa sampai akhir, sang putri ucapnya pelan, iya kyai, saya
akan bertanya lagi, tunjukkan sebenarnya yang disebut wanita.
2. Ki Sèh Madal aturira / kusuma sang
liring sari / ewuh jatining wanodya / pamanggih kawula gusti / lamun
kaduga inggih / yèn botên kaduga sampun / amung lapal bismilah / jatine
jalu lan èstri / ya ta mèsêm kusuma putri ing Pawah //
Ki Seh Madal ucapnya, sang putri yang
jelita, susah sebenarnya wanita, pendapat saya gusti, kalau sampai
silahkan, kalau tidak sampai juga tidak masalah, hanya lafal bissmillah,
sebenarnya laki-laki dan perempuan, tersenyum putri dari Pawah.
3. Kawula dèrèng narima / inggih tuwan
tanya malih / pundi kang murah ing dunya / tuwan kula ayun uning / kang
wontên wujudnèki / yèn tan wontên dadi garuh / yèn têmên mêsthi ana /
Ki Sèh Madal anauri / inggih anggèr benjang ari Jumuwah //
Saya belum paham, iya tuwan (saya)
akan bertanya kembali, di mana yang murah di dunia ini, tuwan saya ingin
mengetahui, yang ada wujudnya, kalau tidak ada jadi rugi, kalau yakin
pasti ada, Ki Seh Madal menjawab, iya anakku besok hari jum’at.
4. Umatur sang liring sêkar / inggih
tuwan kula anti / wangsul kang asih ngakerat / tuwan kula ayun uning /
lawan jatine èstri / tuwan kula ayun wêruh / rupine ingkang nyata / Ki
Sèh Madal anauri / inggih ni mas ing benjang ari Jumuwah //
Berkata sang putri jelita, iya tuwan
akan saya tunggu, kembali yang mencintai akherat, tuwan saya ingin
mengetahui, serta sejatinya perempuan, tuwan saya ingin mengetahui, rupa
yang sebenarnya, Ki Seh Madal menjawab, iya Ni Mas besuk pada hari
jum’at.
5. Matur malih sang kusuma / tuwan kula
ayun uning / pundi tuwan kang rumêksa / ing alam tuduhna mami / lawan
jatine èstri / Ki Sèh Madal aturipun / benjang ari Jumuwah / sang rêtna
umatur malih / pundi tuwan puji kang tan kêna pêgat //
Bertanya kembali sang putri, tuwan
saya ingin mengetahui, dimana tuwan yang menjaga, di alam tunjukkanlah
saya, serta sejatinya perempuan, Ki Seh Madal ucapnya, besok hari
jum’at, sang putri bertanya kembali, di mana tuwan puji yang tidak
pernah putus.
6. Lawan kang asih Mukhamad / tuwan kula
ayun uning / Ki Sèh Madal aturira / ing benjang dadi sawiji / ing dina
Gara Kasih / sêdaya kawula tutur / lamun kusuma rara / mundhuta wontên
ing ngriki / inggih iku wawêngkone ngèlmu rasa //
Serta yang mencintai Muhammad, tuwan
saya ing mengetahui, Ki Seh Madal ucapnya, besok saja jadi satu, pada
hari anggara kasih, semua saya jelaskan, jika sang putri, meminta ada
disini, yaitu wilayahnya ilmu rasa.
7. Manawi krungu kang maca / têmahan
anjêjodhèri / puniku kumpule alam / alam papat dadi siji / arwah lan
insan kamil / alam ajêsam puniku / tanapi alam misal / kumpule jatine
èstri / makam papat puniku mangkono uga //
Kalau terdengar yang membaca,
akibatnya memalukan, itu kumpulnya alam, empat alam jadi satu, arwah dan
insan kamil, alam ajesam itu, kemudian alam misal, bersatu sejatinya
perempuan, makam empat itu juga demikian.
8. Makam baka kang satunggal / makam
jamal kaping kalih / kumpule loro punika / makam parêk iku malih / iku
jatine èstri / nanging ing pasêmonipun / makam jamingul jamak / makam
jamak kang mêngkoni / iya iku kusuma jatine lanang //
Makam baka yang pertama, makam jamal
yang kedua, bersatu keduanya itu, makam PAREK itu lagi, itu sejatinya
perempuan, namun itu hanya isyarat, makam jami’ul jamak, makam jamak
yang mengusai, ya itu tuwan sejati laki-laki.
9. Yèn gusti angraosna / martabat puniku
gusti / martabat papitu ika / ingkang kadim amung katri / kang sêkawan
anyar sami / umatur sang rêtnaningrum / kang kadim lan kang anyar / Ki
Sèh Madal anauri / pêrbedane anèng sipat kalih dasa //
Bila gusti merasakan, martabat itu
gusti, martabat ketujuh itu, yang kadim hannya tiga, yang empat semuanya
baru, berkata sang putri terkasih, yang kadim dan yang baru, Ki Seh
Madal anauri, perbedaanya pada sifat dua puluh.
10. Iya anèng akhodiyat / iku wujud nimas
gusti / martabate iku dat / anadene ngèlmu iki / martabat sipat gusti /
khakekat kalimahipun / wakidiyat punika / nur martabatira gusti / iya
asma martabat tarekat ika //
Yang terdapat di akhidiyat, itu wujud
nimas putri, martabatnya itu Dzat, sedangkan ilmu itu, martabat sifat
gusti, hakekat kalimahnya, wahidiyat itu, nur merupakan martabatnya sang
putri, iya asama (nama) martabat tarekatnya.
11. Yaiku ingkang tatiga / kang anèng
martabat kadim / umatur sang liring sêkar / tuwan kula ajêng uning /
rupane siji-siji / tuwan kula ajêng wêruh / Ki Sèh Madal punika / adhuh
mirah kula gusti / besuk bae mênèk ngrungu kang amaca //
Yaitu yang ketiga, yang berada pada
martabat kadim, berkata sang kusuma ayu, tuwan raya ing mengetahui,
wujudnya satu persatu, tuwan saya ingin mengetahui, Ki Seh Madal itu,
aduh pujaanku gusti, besuk saja jangan mendesak nanti ada yang mendengar
ketika diucapkan.
12. Anadene ingkang anyar / kang anèng
sarengat gusti / alam arwah kang patunggal / martabate iku gusti /
apngal ingkang nami / sarengat kalimahipun / kang wontên sir dahana /
kang duwe êroh nabadi / aluamah napsune sarengat ika //
Sedangkan yang baru, yang berada di
syariat gusti, alam arwah yang pertama, itu martabatnya gusti, af’al itu
namanya, syariat kalimahnya, yang berada sir (hati) api, yang mempunyai
ruh nabati, aluamah nafsunya syariat.
13. Lakune gêni kewala / sipate kahar
puniki / têgêse gêni punika / dudu gêni kêna mati / sipat kahar puniki /
têgêse gêni puniku / iya dadine ika / dadi iman lawan tokit / lan
makripat kaping sakawane Islam //
Jalannya selalu api, sifatnya kahar,
artinya api itu, bukan api yang bisa mati, sifat kahar itu, artinya api
itu, iya jadinya seperti, jadi iman dengan tauhid, dan makrifat yang
keempat Islam.
14. Dhikire Alloh Takallah / sipate
rongpuluh gusti / pan iya sipat kadiran / muridan ngaliman iki / kayat
wahdaniyati / pêncar pirang-pirang èwu / miwah kang kadya barat / dudu
barat donya iki / wawêngkone iya sipat kalih dasa //
Dzikirnya Allah taala, sifatnya dua
puluh gusti, yaitu sifat kadiran, muridan ngaliman itu, hayat
wahdaniyat, menyebar menjadi beribu-ribu, serta yang seperti angin,
bukan angin yang seperti di dunia ini, tempatnya pada sifat dua puluh.
15. Pan iya kodrat iradat / sang rêtna
umatur aris / kawula ajêng wuninga / iradadnya anèng pundi / mèsêm
sajroning ati / Ki Sèh Madal guyu guguk / gusti kula wus tuwa / isin
têmên anglakoni / wong wus tuwa nganggo carane taruna //
Itulah kodrat iradat, sang putri
berkata lembut, saya ingin mengetahui, iradanya dimana, tersenyum
didalam hati, Ki Seh Madal tertawa tersengal-sengal, tuan putri saya
sudah tuwa, saya malu untuk menjalani, orang yang sudah tuwa (jangan
disuruh) memakai caranya anak muda.
16. Umatur malih sang rêtna / kawula
atakèn malih / inggih lêrês alam papat / karyanipun dèrèng uning / Ki
Sèh Madal nauri / alam insan kamil iku / dadi ratuning sipat / amêngkoni
sipat kalih / iya iku ratune sipat sêdaya //
Bertanya kembali sang putri, saya mau
bertanya lagi, iya benar empat alam, hasilnya belum tahu, Ki Seh Madal
menjawab, alam insan kamil itu, jadi ratunya sifat, menguasai dua sifat,
yaitu ratunya semua sifat.
17. Anadene alam arwah / jumênêng ratu
pribadi / parentah rasul sêdaya / alam misal kang mêngkoni / alam misal
puniki / lawan ajêsam puniku / mêngkoni alam misal / alam misal
amêngkoni / iku nimas kang aran alam ajêsam //
Sedangkan alam arwah, menjadi ratu
tersendiri, memerintah semua rasul (utusan), alam misal yang menguasai,
alam misal itu, dengan ajesam itu, mengusai alam misal, alam misal
menguasai, itu nimas yang disebut alam ajesam.
18. Punika jumênêng nata / mêngkoni alam
sêkalir / parentah ngèlmu sêdaya / alam misal kang mêngkoni / matur
malih sang dèwi / pundi tuwan rupènipun / kula ayun uninga / rupane
sawiji-wiji / alam papat punapa abeda-beda //
Itu berdiri menjadi raja, menguasai
semua alam, memerintah semua ilmu (kawruh), alam missal yang mengusai,
bertanya lagi sang dewi, mana tuan wujudnya, saya ingin mengetahui,
wujudnya satu persatu, keempat alam apa ada perbedaannya.
19. Ki Sèh Madal angandika / wangkot
têmên sira gusti / ing benjang malêm Jumuwah / wong ayu ingsun wêjangi /
sêdhêng kang maca lali / kang parêkan padha turu / matur malih sang
rêtna / inggih tuwan kula anti / wangsul tuwan kawula putrane sapa //
Ki Seh Madal berkata, susah benar
kamu tuan putri, besok pada hari jum’at saja, wahai jelita nanti saya
ajari, terburu lupa nanti yang baca, semua abdi sudah tidur, bertanya
lagi sang putri, iya tuwan saya tunggu, kembali tuwan saya ini putranya
siapa.
20. Ki Sèh Madal alon ngucap / kusuma
sang liring sari / dening putrane sang nata / tuhu sira sang suputri /
jatine sira iki / kodratulloh kang tumurun / matur kusuma rara / nadyan
makatêna ugi / pêpuja tan dene botên apêputra //
Ki Seh Madal pelan berucap, sang
putri yang jelita, merupakan anak dari seorang raja, sungguh benar
seorang raja putri, sejatinya kamu ini, kodratullah yang diturunkan,
berkata sang putri, walaupun demikian juga, saya selalu berdoa namun
tidak mempunyai anak.
21. Mojar sira Ki Sèh Madal / luput
tampanira gusti / turune rama andika / pan iya kalih prakawis / kang
dhingin iku mani / madi kaping kalihipun / turune ibunira / ingkang
dhingin iku wadi / kaping kalih maningkêm nimas ranira //
Berkatalah Ki Seh Madal, lepas juga
ketampananya gusti, keturunannya bapakmu, hanya dua macam, yang pertama
itu mani, madi yang keduanya, sedangkan keturunan dari ibumu, yang
pertama itu wadi, yang kedua manikem nimas namanya.
22. Sawise tumurun donya / kang maningkêm
dadi gêtih / wadi dadine punika / iya dadi ari-ari / anadene kang mani /
iku turune ramamu / iku dadine kawah / anadene ingkang madi / iya iku
kang dadi bêbungkus bocah //
Sesudah diturunkan didunia, yang
(namanya) manikem jadi darah, wadi menjadi, yaitu jadi ari-ari,
sedangkan mani, itu keturunan dari bapakmu, itu jadinya kawah (air
ketuban), sedangkan yang (namanya) madi, yaitu menjadi bungkus bayi.
23. Umatur malih sang rêtna / gêtih lawan
ari-ari / kawula ayun uninga / rupine sawiji-wiji / dadine kang sayêkti
/ tuwan kula ajêng wêruh / nadyan turune bapa / bêbungkus kêkawah iki /
tuduhêna rupane anèng ing dunya //
Bertanya kembali sang putri, darah
dan ari-ari, saya mohon penjelasan, wujudnya satu persatu, wujud yang
sebenarnya, tuwan saya ingin mengetahui, walaupun itu keturunan dari
bapak, bungkus kawah itu, tunjukkan waujudnya setelah didunia.
24. Ki Sèh Madal angandika / gêtih lawan
ari-ari / apa tatane wong nendra / ingkang lanang anèng nginggil /
nadyan turuning gusti / pasthi yèn mumbul mandhuwur / turune ibunira /
apa tatane kang dhingin / anèng ngandhap ora bisa angambara //
Ki Seh Madal berkata, darah dan
ari-ari, apa kebiasaan orang tidur, laki-laki berada diatas, waulupun
keturunan dari gusti, pasti kalau terbang keatas, keturunan dari ibumu,
apa kebiasaan yang pertama, berada dibawah tidak bisa terbang
(berkelana).
25. Umatur malih sang rêtna / dadine kang
ari-ari / kawula arsa wuninga / miwah dadine kang gêtih / rupane kang
samangkin / tuwan kula ajêng wêruh / dadine kang kêkawah / yèn tan wêruh
aniwasi / dadi kharam ing dunya têkèng ngakerat //
Bertanya lagi sang putri, ari-ari
jadi apa, saya ingin tahu, serta jadinya darah, wujudnya yang sekarang,
tuwan saya ingin mengetahui, jadinya kawah, kalau tidak mengerti
percuma, jadi haram di dunia sampai akhirat.
Pupuh III
Asmaradana
1. Puniku ngèlmu kang dadi / nyatane
ngèlmu punika / dudu johar jisim mangke / dudu nyawa dudu suksma / pan
dudu uripira / dèn awas sira ing ngèlmu / sadatira lagi ora //
Itu ilmu (kawruh) yang sudah jadi,
kenyataan ilmu itu, bukan johar jisim sekarang, bukan nyawa bukan
suksma, dan bukan hidupmu, dan kamu harus waspada pada ilmu, syahadatmu
sedang tidak ada.
2. Gurokêna kang sayêkti / lagi sira
tanpa bapa / miwah tanpa ibu mangke / puniku ingaran sadat / sadatira
duk nora / lawan pamuwusirèku / iku ingaranan sahadat //
Bergurulah yang benar, sedangkan kamu
tanpa bapak, serta tanpa ibu sekarang, itu yang disebut syahadat,
syahadatmu ketika tidak ada, serta ucapanmu, itu yang disebut syahadat.
3. Miwah gonira ing nguni / dèn sami
pagurokêna / tan beda rêke surupe / apan waktunira ana / awasna dèn
sanyata / puniku pangawruh ingsun / pamêjang ingsun mring sira //
Dan tempatmu dahulu, harus kamu
tanyakan kepada guru, tiada berbeda jangan salah melihat, sebab waktumu
ada, lihatlah dengan sesungguhnya, itu pengetahuanku, pembelajaranku
padamu.
4. Iku gaibing wong singgih / ujar iku
linarangan / nyata gustiningsun anggèr / puniku dipun waspada / pan
gaiping pandhita / lah bêcik gurokna iku / ing tatrape dipun awas //
Itu gaibnya orang yang
bersungguh-sunguh, sabda (kata) ini dilarang, sungguh kamu adalah tuwan
saya, itu harus hati-hati, dan gaibnya pandhita (orang suci), lebih baik
bergurulah, yang tepat dan berhati-hati.
5. Apa maning aran jisim / jisim iku aran
sadat / kang suksma lah iku mangke / ing sipatira duk nora / iku sira
wêruha / awasêna kang satuhu / iku wangsiting pandhita //
Apalagi yang disebut jisim, jisim itu
disebut syahadat, dan suksmalah itu sekarang, didalam sifatmu ketika
belum ada, itu harus kamu ketahui, lihatlah dengan sebenarnya, itu
pesannya orang suci (pandhita).
6. Aja sira milang jisim / aja tungkul
marang têmbang / miwah ing sipate mangke / aja sira ngucap iman / tokit
lawan makripat / puniku kasasar agung / katungkul ing dat lan sipat //
Janganlah kamu menghitung jisim,
jangan takluk pada lagu, serta pada sifatnya sekarang, jangan kamu
mengucap iman, tauhid serta makrifat, itu keliru besar, takluk pada Dzat
dan sifat.
7. Lagi sira tanpa jisim / dèn awas sira
tumingal / awasêna padha mangke / iku mêrtapa ngagêsang / sampurnane
kasedan / lagi tanpa jasad iku / puniku pagurokêna //
Sebelum kamu tanpa jisim, waspadalah
kamu pada penglihatan, ketahuilah saat sekarang, itu bertapa (tirakat)
pada kehidupan, sempurnanya mati (meninggal), serta tanpa jasad ini, itu
tanyakanlah pada ahlinya.
8. Iku gaibing wong luwih / kang kinèn
awas ing solah / pilih ingkang têkèng kono / upayanên kang sanyata /
poma pagurokêna / jatine awas ing ngèlmu / ingaran sadat sakarat //
Itu gaibnya orang punya kelebihan,
dan disuruh waspada pada perbuatan, memilih yang yang dari sana, carilah
yang sengguhnya, bila perlu bergurulah, sebenarnya waspada terhadap
ilmu (kawruh), yang disebut syahadat sakarat.
9. Yèn arsa wêruha sami / ulihêna
tingalira / duk anèng ing dalêm mangke / jroning wêtêng biyangira /
pujinira samana / ingaran sadat puniku / apa sandhang panganira //
Bila hendak mengetahui semua,
kembalikanlah penglihatanmu, ketika dalam keadaan sekarang, didalam
perut ibumu, doamu dahulu, disebut syahadat itu, apakah sandang
panganmu (kebutuhan hidup jasmani).
10. Puniku ingaran ngèlmi / prayogane
kawruhana / naptu gaip ingarane / dèn awas pagurokêna / sasmitane
pandhita / dèn sampurna awasipun / sapolahe wong sêmbahyang //
Itu yang disebut kawruh
(pengetahuan), sebaiknya ketahuilah, yang disebut hari gaib, waspada
(serta) bergurulah (tanyakan pada ahlinya), pesan (tanda-tanda) dari
Pandhita (orang suci), harus sempurna kewaspadaanmu,segala tikah/gerak
orang sembahyang.
11. Yèn awas pituduh iki / nora wuninga
ing salat / miwah sadat sêkarate / nora wuninga ing sêmbah / iku padha
takokna / yèn sampun awas ing ngriku / muliha duk lagi nora //
Jika waspada pada petunjuk ini, tidak
mengetahui di dalam sholat, serta syahadat sakaratnya, tidak
mengetahui di dalam sembah, itu semua tanyakan, jika sudah waspada
disitu, kembalilhah sebelum menginginkan.
12. Singgahana marga kang sirik / dohana
marga kang sasar / rahayua salawase / dèn awas ing paranira / iya
panggonanira / pan iya dulu-dinulu / duk durung ing badan nyawa //
Mampirlah di jalan yang syirik,
jauhkanlah jalan yang salah, selamatlah selamanya, waspadalah pada arah
tujuanmu, yaitu tempatmu, yaitu saling memperhatikan, sebelum badan
(ini) bernyawa.
13. Lah ing ngêndi ingkang angèksi / dudu
ta biraènira / sira pagurokna mangke / salat daim ukumana / poma sira
takokna / duk lare sira puniku / iya iku ngèlmunira //
Dan dimanakah yang melihat, bukanlah
nafsumu, kamu tanyakan pada ahlinya sekarang, sholat daim pelajari
hukumnya, bila kamu tidak mengerti tanyakanlah, ketika masih anak-anak
kamu itu, yaitu pengetahuanmu (kawruhmu)
14. Titine suluk puniki / elinga mring
kang utama / nablègakên ing patine / dèn awas sira tumingal / sajatine
sampurna / ulatana dèn katêmu / êndi nyawa êndi suksma //
Telitilah suluk ini, ingatlah pada
yang utama, menyerahkan pada matinya, waspadalah kamu dalam melihat,
sejatinya sempurna, perhatikan supaya ketemu, mana nyawa dan mana
suksma.
15. Upamane mirah adi / êmbanira padha
mirah / yèn êmas iku êmbane / kurang utama kang mirah / sajatine sarira /
ingkang mirah paminipun / iku pêpadhane suksma //
Ibaratnya berlian yang bagus,
pengikatmu juga berlian, jika emas itu pengikatnya, kurang bagus
berlianya, sebenarnya badan/raga, yang (merupakan) berlian umpamanya,
itu sederajat (dengan) sukma.
16. Ya êmas pêpadhane jisim / mirah
môngka sêjatinya / sarira jati uripe / pan nora kêlawan nyawa / muwus
datanpa lidhah / ngrungu nora karna iku / tumingal nora lan netra //
Jika emas sederajat (dengan) jisim,
sedangkan berlian itu sebenarnya, badan/raga sejati hidupnya, dan tidak
dengan nyawa, mengucap tanpa lidah, mendengar tanpa telingan, melihat
tidak dengan mata.
17. Dene ingkang jisim iki / kinarya
êmbanan mulya / puniku rêke sênêne / dèn eling-eling ing driya /
sajatine sarira / êmbananira kang luhung / kinarya êmban kang mulya //
Sedangkan jisim ini, dibuat (untuk)
pengikat yang Muliya, itu nanti bercahaya, dan ingatlah di dalam batin,
sejatinya badan/raga, pengikatmu yang baik sekali, untuk pengikat yang
terbaik.
18. Yèn wêruha tata kalih / punika sapa
cidraa / ingkang tunggal ing kawruhe / angliwati kang utusan / tingkahe
suksma ika / ingaranan iku bêstu / uripe dèn aku Allah //
Jika mengetahui dua cara, siapa yang
akan berdusta, yang tunggal di dalam kawruhnya/pengetahuannya, yang
meliwati para utusan, tingkahnya suksma itu, disebut bêstu (nyata),
hidupnya diakui Allah.
19. Dene antaranirèki / kang polah lan
kang pinolah / tan ana bedane mangke / tan pisah tan kumpul nyata / ewuh
pambudinira / yèn sampun tumêkèng ngriku / sayêkti langkung gaibnya //
Sedangkan antaranya kamu yang polah
dan yang bertingkah, tiada bedanya sekarang, tidak pisah dan nyata
tidak berkumpul, merepokat ikhtiarmu, jika telah sampai disitu,
sebenarnya sangat gaib sekali.
Pupuh IV
Sinom
1. Ingkang pasthi ing larangan / tan kêna
ginawe gampil / dene sira sampun awas / yèn sampun têkèng ing wèsthi /
nugrahane Hyang Widi / kang sampun awas ing kawruh / rasane iku tunggal /
tunggal urip tunggal pati / tunggal wujud Mukhamat yaiku Allah //
Yang pasti dilarang, tidak mudah
dibuat gampang (disepelekan), sedangkan kamu sudah waspada, jika sudah
sampai pada larangan, anugrahnya Hyang Widi, yang sudah waspada pada
kawruh (pengetahuan/ilmu), rasanya itu satu, menyatu dengan hidup (dan)
menyatu dengan mati, menyatu dengan wujud Muhammad yaiku Allah.
2. Tunggale lorone tunggal / tunggale
maksih kêkalih / Mukhamad yaiku Allah / Allah Mukhamad sajati / jaba
jêro tan kaèksi / Mukhamad sirna kadulu / kalingan sipat kidam / waluya
kadi ing nguni / iya iku sampurnane puji sêmbah //
Bersatunya keduanya bersatu,
bersatunya masih ada dua, Muhammad yaitu Allah, Allah Muhammad sejati,
luar dalam tidak kelihatan, Muhammad hilang tidak kelihatan, terhalangi
sifat kidam, kembali seperti sediakala, yaitu sempurnanya sembah puji.
3. Poma iku dèn rêksaa / ujar linarangan
iki / tan kêna ingucapêna / tanpa ngrasa iku nini / pan iku sadat jati /
sampurnane ing pandulu / sampurnane paningal / ningali ingkang sajati /
iya iku sampurnane rasaning dat //
Maka dari itu jagalah, ucapan yang
dilarang ini, tidak boleh diucapkan, tanpa merasa Nini, itu syahadat
sejati, sempurnanya terletak pada penglihatan, melihat yang
sesungguhnya, yaitu sempurnanya rasanya Dzat.
4. Kang muhung ing santri ika / idhêpe
tan nolih singgih / karo iku dadi sadat / tan wikan dununge puji / tan
wruh Pangeran iki / panêmbahe bêstu suwung / kaliwat dènnya nêmbah / dèn
sidhêp urip kêkalih / têkadipun tuna liwat bangêt sasar //
Dan hanya pada santri itu, sungguh
padangannya tidak terpengaruh, keduanya itu jadi syahadat, tidak
mengetahui letaknya sembah, tidak tahu Pangeran ini, yang disembah sudah
pasti kosong, berlebihan dalam lenyembah, dalam sunyi hidup keduanya,
tekadnya sangat keliru sekali.
5. Dèn gugu aksara ika / dèn èstokna
datan gingsir / sadatipun tuna liwat / dèn puhung wartane tulis / samya
nêmbah amuji / panêmbahe bêstu suwung / parêke kang utama / tan angèl
dènnya ngabêkti / satingalnya dadya puji dadi sêmbah //
Di percaya aksara itu, dipercaya dan
tidak goyah, syahadanya sangat keliru, diyakini kabar yang tertulis,
mudah sekali dalam berbakti, setiap penglihatanya jadi puji jadi sembah.
6. Laire pan katingalan / Mukhamad lawan
Hyang Widi / dinulu parêk kawangwang / lir gêdhah isi sotya di / jaba
jêro kaèksi / sirna gêdhahe dinulu / kalingan madu ika / sing pandulu
kang sayêkti / sirna ilang Mukhamad kalingan sukma //
Lahirnya yang kelihatan, Muhammad
dengan Hyang Widi (Tuhan), dilihat akrab seperti diawasi, ibarat kaca
berisi hiasan emas yang indah, luar dalam kelihatan, hilang kacanya
kelihatan, terhalangi manisnya itu, yang melihat dengan sebenarnya,
hilang Muhammad terhalangi suksma.
7. Sajrone batin Mukhamad / ya Mukhamad
lair batin / ya Allah batine nyata / iya batin iya lair / lir kumbane
jêladri / tunggale anane banyu / iya tan kêna pêjah / tan urip tan kêna
pati / urip iku anguripi ingkang pêjah //
Didalam batin Muhammad, ya Muhammad
lair batin, ya Allah batinnya (yang) nyata, iya batin iya lahir, ibarat
ombaknya samudra, tunggal adanya air, iya tidak boleh mati, tidak mati
tidak boleh mati, hidup itu menghidupi yang mati.
8. Iku sira dèn prayitna / dèn bisa sira
nampani / aja sira kumêlamar / dèn nyata sira ngawruhi / iku ingaran
ngèlmi / iya iku aran rasul / kêkasihe Hyang Suksma / sajatine kang
linuwih / iya iku ingakên utusaning Hyang //
Itu kamu harus waspada, harus bisa
menerima, jangan kamu sombong, diperjelas kamu mengetahui, itu yang
disebut ilmu (kawruh), yaitu yang disebut rasul, kekasihnya Hyang
Suksma, sebenarnya yang lebih, yaitu yang diaku utusanya Hyang (Allah).
9. Tan karuan pinangkanya / panêmbahe tan
sayêkti / sabênêr-bênêring tingal / kang kupur nora nana kari / sêmbah
pujine ênting / anane sirna wus lêbur / kalingan anane dat / kêlêm
ananira iki / iya iku jatine kupur punika //
Tidak jelas asalnya, menyembahnya
tidak tulus, sebenar-benarnya penglihatan, yang kufur tidak ada yang
ketinggalan, sembah pujinya sudah habis, adanya hilang tak berbekas.
10. Jatine kapir kang nyata / kapir
aluhur sayêkti / têgêse kapir punika / ora ningali kêkalih / tan uninga
lyan malih / anane kawula iku / lêbur datan kaetang / wus ênting tan ana
kari / kalimputan ananira ing datullah //
Sebenarnya kafir yang nyata, kafir
luhur sebenarnya, artinya kafir itu, tidak melihat keduanya, tidak
mengetahui lainnya, adanya hamba itu, hancur tidak terhitung, sudah
habis tidak ada yang tertinggal, terhalang adanya kamu didalam
dzatullah.
11. Sampurnane ing paningal / kang nyata
kupur lan kapir / lawan masrik ta punika / suwung mudada sêjati / kang
têkèng Allah iki / iku kang minôngka wuwus / têgêse kupur ika / lawan
kapir dèn kawruhi / yèn ora wruh sira lagi sasêlaman //
Sempurnanya pada penglihatan, yang
nyata dan kafir, serta musyrik itu, kosong mlopong sebenarnya, yang dari
Allah, itu yang merupakan ucapan, artinya, kufur itu, serta kafir harus
diketahui, bila kamu tidak tahu sedang bersalaman.
Pupuh V
Dhandhanggula
1. Yèn mangkono katarima ugi / yèn ta
sira tan guru alêman / tan sumêngguh kèh alane / kawruhana sêdarum /
mukmin lanang lan mukmin èstri / lan dadine sakarat / lêlima kèhipun /
pasthi katêmu sadaya / wong sêkarat lamun sira aningali / ing cahya kang
lalima //
Jika demikian diterima juga, jika
kamu tanpa guru suka dipuji, jangan menyanggupi (itu) banyak jeleknya,
ketahuilah semuanya, mukmin laki-laki dan mukmin perempuan, dan jadinya
sakarat, lima jumlahnya, pasti ketemu semua, orang sakarat jika kamu
melihat, didalam kelima cahaya.
2. Lah puniku lamat puput ing janji /
lamun durung ningali punika / cahya lêlima kathahe / maksih dawa kang
umur / ingkang cahya awarni-warni / cêmêng abang lan jênar / ijo putih
iku / lamun aningali cahya / ingkang cêmêng aglis macaa sirèki / lailaha
ilallah //
Dan telah habis janjinya, bila belum
melihat, kelima cahaya jumlahnya, masih panjang umurnya, cahaya yang
berwana-warni, hitam merah dan kuning, hijau putih itu, jika telah
melihat cahaya, yang hitam cepatlah kamu membaca, lailaha ilallah.
3. Nora nana Gusti mung Hyang Widi / lan
Mukhamad ya rasulullaha / Nabi Mukhamad jatine / utusannya Hyang Agung /
cahya ingkang cêmêng puniki / nênggih cahyaning setan / lamun sira dulu
/ marang cahya ingkang abang / pan puniku cahyane setan mardudi / nuli
sira macaa //
Tidak ada Tuhan selain Allah, dan
Muhammad Rasulullah, Nabi Muhammad sebenarnya, utusannya Allah, cahaya
yang hitam itu, sebenarnya cahayanya setan, jika kamu melihat, pada
cahaya yang merah, itu cahayanya setan mardudi, segara kamu membaca.
4. Lailaha ilallaha malih / ya Allahu
têgêse mangkana / tan ana Pangeran manèh / mung Allah Ingkang Agung / ya
Pangeran ingsun sajati / yèn aningali sira / kuning cahyanipun / puniku
cahyaning setan / ingkang aran iya setan nasarani / nuli sira macaa //
Lailaha ilallaha lagi, ya Allahu,
artinya demikian, tidak ada Tuhan lagi, hanya Allah yang Agung, ya
Pangeran saya yang sebenarnya, jika kamu melhat, cahaya yang berwarna
kuning, itu cahayanya setan, yang disebut setan nasrani, segera kamu
membaca.
5. Lailaha ilallohu malih / uhu iku
têgêse mangkana / tan ana Pangeran manèh / amung Allah Kang Agung / ya
Pangeran ingsun sajati / kalamun sira miyat / ijo cahyanipun / puniku
kang darbe cahya / Jabarail nuli macaa sirèki / mangkene kang winaca //
Lailaha illahu lagi uhu itu artinya
demikian, tidak ada Tuhan lagi, hanya Allah yang Agung, Pangeran saya
yang sebenarnya, jika kamu melihat, hijau cahayanya, itu yang memiliki
cahaya, Jibril segera kamu mambaca, seperti ini bacaannya.
6. Ya takobalahu lawan malih / uhu iku
têgêse kang nyata / muga narimaa mangke / Allah Kang Maha Agung / ya
Alloh Ingkang Maha Suci / uhu kang kaping tiga / têgêse puniku / uhu
kang murbèng jagad / apan karya salire ingkang dumadi / prayuga tanpa
rowang //
Ya taqoballahu dan lagi, uhu itu arti
yang sebenarnya, semoga nanti menerima, Allah Kang Maha Agung, ya Allah
Yang Maha Suci, uhu yang ketiga, artinya itu, uhu yang mengusai alam
semesta, yang menciptakan seluruh makhluk, sendiri tanpa pembantu.
7. Lamun eling sahadat puniki / nalikanya
cahya irêng têka / wong mukmin pasèk arane / lamun lali wong iku / ing
sahadat kang kocap dhingin / ing cahya irêng têka / kapir patinipun /
aran kapir jahiliyah / poma-poma dèn rosa sami adhikir / anyiptaa Hyang
Suksma //
Jika ingat syahadat ini, ketika
cayaha hitam datang, orang mukmin pasik (tak beragama) sebutannya, jika
lupa orang itu, pada syahadat yang diucapkan pertama kali (dahulu),
kitika cahaya hitam datang, kafir matinya, disebut kafir jahiliyah,
sesekali perbanyaklah dzikirnya, memusatkan pikiran pada Hyang Suksma.
8. Lamun eling sahadat marêngi / cahya
abang wong mati mukmin ngam / yèn lali ing sahadate / iya kang kocap iku
/ dadi mati kapir Yahudi / sami dipun prayitna / wong Islam puniku /
dèn rosa maca salawat / lamun eling sahadat puniku singgih / cahya
kuning katingal //
Jika ingat syahadat bersamaan, cahaya
merah orang yang mati (disebut) mukmin ngam (asal-asalan), jika lupa
pada syadatnya, yang terucap itu, jadi mati kafir yahudi, harus
berhati-hati, orang Islam itu, diperbanyak membaca sholawat, jika ingat
syahadat itu sungguh-sungguh, cahaya kuning kelihatan.
9. Iya iku patine wong mukmin / lamun
lali ing sahadat ika / sahadat kang kocap kiye / mati kapir wong iku /
ing kapire aran nasrani / sira dipun prayitna / aja lali iku / mring
Allah Nabi Mukhamad / lamun eling ing sahadat kang cahya wilis / iyèku
ingaranan //
Yaitu matinya orang mukmin, jika lupa
pada syahadatnya, syahadat yang diucapkan, mati kafir orang itu,
kafirnya disebut nasrani, kamu harus berhati-hati, jangan lupa itu,
kepada Allah Nabi Muhammad, jika ingat syahadat (maka) cahaya hijau,
yaitu yang dimanakan.
10. Mukmin kasusulan patinèki / lamun
lali wong iku kang sadat / iya ingkang kocap kiye / mati kapir wong iku /
kapir namèki / milane dèn prayitna / aja gung katungkul / kanikmatan
anèng dunya / gawe limut sakèh ingkang pangabêkti / prêlu sunat tinilar
//
Mukmin kasusulan matinya nanti, jika
lupa pada syahadatnya, yang terucap adalah, mati kafir orang itu, kafir
namanya, makanya harus berhati-hati, jangan mudah menyerah, kenikmatan
di dunia, membuat lupa semua untuk menyembah, yang wajib dan sunahnya
ditinggal.
11. Lamun sira mangke aningali / marang
cahya ingkang langkung pêthak / nur Mukhamad iku rane / nuli macaa gupuh
/ hu hu yayi ing têgêsnèki / ya hu ya hu ya Allah / ya Mukhamad rasul /
iku cahya langkung endah / poma-poma iku kukuhana yayi / iku mati utama
//
Jika kamu nanti melihat, pada cahaya
yang sangat putih, nur Muhammad itu namanya, segaralah membaca, hu hu
adinda artinya, ya hu ya hu ya Allah, ya Muhammad Rasul, itu cahaya yang
sangat indah, sesekali peganglah kuat-kuat adinda, itu mati utama.
12. Lamun ana wong iku ngêmasi / aningali
cahya langkung pêthak / luwih utama patine / pasthi eling puniku / ing
sahadat kang kocap dhingin / karanane mangkana / wajib kang satuhu / pan
sayêkti yayi iya / wus dèn pasthi marang nabi kang rong kêthi / lawan
patlikur nambang //
Jika ada orang meninggal, melihat
cahaya sangat putih, lebih utama matinya, ingat-ingatlah itu, pada
syahadat yang diucapkan dahulu, sebabnya demikian, wajib yang
sesungguhnya, dan itu yang sebenarnya adinda, sudah dipastikan oleh Nabi
yang dua ribu, serta dua puluh empat tambahnya.
Pupuh VI
Asmaradana
1. Yèn sira nêmbah amuji / pujine katur
mring sapa / yèn katura Pangerane / apan datan warna rupa / lamun datan
katura / tanpa gawe sêmbahipun / angur aja amujia //
Jika kamu menyembak dan memuji,
pujinya diperuntukkan siapa, jika diperuntukkan kepada Pangeran, dia
tidak berwarna dan berupa, jika tidak diperuntukkan, tiada guna
sembahnya, lebih baik tidak memuji.
2. Lamun ngaturana puji / marang Allah
sumêntana / apan dudu pêpadhane / pan iku ingkang amurba / kang masesa
ing sira / dèn wêruh wiwitanipun / kang nêmbah lawan kang sinêmbah //
Jika memberikan puji, kepada Allah
semata, bukan kepada yang menyerupai, dan itula yang menguasai, dan
berkuasa pada dirimu, ketahuilah asalnya, yang menyembah dan yang
disembah.
3. Puji sapa kang duwèni / pan
puji-pujine Allah / kawula datan andarbe / kawula ora kuwasa / miwah
panggawenira / tanlèn badane sakojur / anging Allah kang akarya //
Puji/doa siapa yang mempunyai, dan
puji-pujinya Allah, kawula (umat) tidak memiliki, kawula tidak
berkuwasa, serta perbuatanmu, dan semua badan/raga seluruhnya, hanya
Allah yang membuat.
4. Êndi aran sêmbah puji / têgêse puji
punika / kanugrahan sajatine / kang tumiba ing kawula / êndi aran
nugrahan / iya urip têgêsipun / ya urip-uripe sapa //
Manakah yang disebut sembah puji,
artinya puji itu, anugrah sebenarnya, yang diberikan kepada hambanya,
manakah yang disebut anugrah, yaitu hidup artinya, ya hidup-hidupnya
siapa.
5. Lamun uripe Hyang Widi / tan urip
kalawan nyawa / têgêse nyawa jatine / kang tumiba ing kawula / ingkang
aran nugrahan / têgêse nugraha iku / iya uripe manungsa //
Jika hidupnya Hyang Widi, tidak hidup
dengan nyawa, artinya nyawa yang susungguhnya, yang diberikan kepada
hambanya, yang disebut anugrah, artinya anugrah itu, yaitu hidupnya
manusia.
6. Êndi têgêse urip / wong urip
angawruhana / dèn bêcik ing panrimane / angèl jênênging agêsang / têgêse
gêsang ika / nastiti ingkang tatêlu / iman tokit lan makripat //
Manakah artinya hidup, orang hidup
harus mengetahui, berterimakasihlah yang tulus, susah yang namanya
hidup, artinya hidup itu, berhati-hati pada tiga hal, iman tauhid dan
makrifat.
7. Têgêse iman lan tokit / kang iman
angèstokêna / ngèstokakên Pangerane / têgêsira Allah iya / Kang Agung
Maha Mulya / tan loro datan têtêlu / amung Allah mung satunggal //
Artinya iman dan tauhid, iman itu
harus percaya, percaya kepada Pangeran, artinya Allah itu, Yang Agung
Maha Muliya, bukan dua atau tiga, hanya Allah semata.
8. Êndi ingkang aran tokit / apan tunggal
sajatinya / panglêburan ing karone / tan ana Gusti kawula / yèn tunggal
kadiparan / yèn pisaha yêkti suwung / apan nora pisah tunggal //
Manakah yang disebut tauhid,
sesungguhnya bersatu, melebur keduanya, tiada Gusti dan hamba, jika
bersatu dimana tempatnya, jika berpisah pasti kosong, sebab bukan yang
sesungguhnya.
9. Sêlamêt sira ngawruhi / têgêse tokit
punika / tunggal lawan kawulane / kawula pan nora nana / pan jênênge
kawula / sajati-jatine suwung / tanpa tingkah tanpa polah //
Selamat jika kamu mengetahui, artinya
tauhid itu, bersatu dengan hambanya, hamba sebetulnya tidak ada, yang
dinamakan hamba, sesungguhnya kosong, tiada tingkah laku.
10. Kature sêmbah lan puji / katura mring
dhèwèkira / dhèwèke Allah jatine / pan nora sêmbah-sinêmbah / êndi kang
aran Allah / iya pan wajibul wujud / sajatine iku ana //
Diberinya sembah dan puji, diberikan
kepada dirinya sendiri, sebetulnya Allah dirinya, dan bukan saling
menyembah, manakah yang disebut Allah, yaitu wajibul wujud, sesungguhnya
itu ada.
11. Kang nêmbah lawan kang muji /
kanyataan ing datullah / pan dudu unine dhewe / pasthi jênênge panrima /
lah iku kawruhana / tanpa polah tanpa wujud / lir sarah munggèng lautan
//
Yang menyembah dengan yang memuji,
sesungguhnya pada dzatullah, bukan ucapanya sendiri, pasti namanya
pemberian, dan itu ketahuilah, tanpa polah tanpa wujud, ibarat sampah
dilautan.
12. Jênênge sêmbah lan puji / tan liyan
kang panarima / tan uninga salawase / dene Pangeran Kang Mulya / duk
alit têkèng tuwa / dèn bêcik panrimanipun / angèl jênênge panrima //
Namanya sembah dan puji, tidak lain
hanya pemberian, tidak mengetahui selamanya, jika Pangeran Yang Muliya,
dari kecil sampai tuwa, tulus dalam menerima pemberian, sulit yang
namanya menerima.
Pupuh VII
Pangkur
1. Yèn sira anggêgurua / ngulatana guru
ingkang sayêkti / kang sampun putus ing ngèlmu / sarengat lan tarekat /
lan khakekat makripat salawasipun / lawan sira têtakona / bumi kang
papitu yayi //
Jika kamu berguru, carilah guru yang
sesungguhnya, yang sudah putus ilmunya, syariat dan tarekat, dan hakekat
makrifat selamanya, serta kamu bertanyalah, ketujuh bumi adinda,
2. Dan langit papitu ika / dumunungna
nyata nèng jroning jisim / iku sira dipun wêruh / dadi jatining manungsa
/ yèn tan wêruh durung Islam janma iku / pan maksih Islam-islaman /
jatine wong tuwa tuli //
Dan ketujuh langit itu, letakkanlah
dadalamnya jisim (raga), itu yang harus kamu ketahui, menjadi sebenarnya
manusia, jika belum mengetahui belum Islam manusia itu, hanya sekedar
Islam-islaman, sebenarnya orang tua yang tuli.
3. Yèn sira ayun wêruha / ingkang aran
bumi pêpitu yayi / bumi kang dhingin puniku / kang aran bumi rêtna /
kaping kalih ingkang aran bumi kalbu / sanubari kaping tiga / kaping
pate bumi budi //
Jika kamu ingin mengetahui, yang
disebut ketujuh bumi adinda, bumi yang pertama itu, yang disebut bumi
retna (emas), yang kedua yang disebut bumi kalbu, sanubari itu yang
ketiga, yang keempat bumi budi.
4. Bumi jinêm kaping lima . kaping nême
bumi suksma puniki / bumi rasa kaping pitu / wus jangkêp pitung prakara /
pan binabar têgêse bumi pêpitu / anadene bumi rêtna / ing dhadha
dununge yêkti //
Bumi jinem yang kelima, yang kenam
bumi suksma itu, bumi rasa yang ketujuh, sudah lengkap tujuh perkara,
dengan penjelasan artinya ketujuh bumi, sedangkan bumi retna, didalam
dada letak yang sesungguhnya.
5. Yaiku gêdhong kastuba / panggonane
sakèhing manungsa iki / astanane Islam iku / yayi bumi satunggal /
kaping kalih bumi kalbu wastanipun / iya astanane Islam / kaping tiga
sanubari //
Yaitu gedung kastuba, tempatnya
seluruh manusia ini, istananya Islam itu, hanya satu bumi adinda, yang
kedua bumi kalbu sebutannya, iya istananya Islam, yang ketiga sanubari.
6. Iku astanane tunggal / kaping pate
kang aran bumi budi / astanane pikir iku / bumi jinêm ping lima /
astanane kang sayêkti sih satuhu / kaping nême bumi suksma / astananira
Hyang Widi //
Itu istananya tunggal, yang keempat
yang disebut bumi budi, istananya fikiran, bumi jinem yang kelima,
istananya yang sesungguhnya welas asih sebenarnya, yang keenam bumi
suksma, istananya Hyang Widi.
7. Kaping pitu bumi rasa / têgêsipun
yaiku ingkang urip / têgêse urip satuhu / ingakên wujud Allah / dèn
waspada sakèh kang padha karungu / yèn sira ayun Islama / kasmaran
mangun abrangti //
Yang ketujuh bumi rasa, artinya yaitu
yang hidup, artinya hidup sebenarnya, disebut wujud Allah,
berhati-hatilah pada semua yang kamu dengar, jika kamu mengetahui Islam,
kasmaran membangun asmara / akan tergila-gila.
Pupuh VIII
Asmaradana
1. Sira kawruhana malih / aran langit
pitu ika / dèn waspada sira anggèr / dununge anèng sarira / iku
ingaranan nyawa / langit jasmani puniku / tinitah marang Hyang Suksma //
Kamu ketahui lagi, sebutan ketujuh
lagit itu, waspadalah kamu anakku, letaknya pada badan, itu yang
dinamakan nyawa, langit jasmani itu, diperintah oleh Hyang Suksma.
2. Yayi iku kang satunggil / kapindhone
kang ingaran / iku êroh sajatine / amêpêki nèng sarira / cinatur kaping
tiga / langit napsani ranipun / amêpêki badanira //
Adinda itu yang pertama, yang kedua
yang dinamakan, ruh sebenarnya, memenuhi didalam badan, yang disebut
yang ketiga, langit nafsani namanya, memenuhi badanmu.
3. Kaping pat langit rokhani / amêpêki
ngèlmunira / ing badanira sakèhe / langit rohmani ping lima / amêpêki
kang cahya / nèng badanira puniku / langit nurani kang mulya //
Yang keempat langit rohani, memenuhi
pengetahuanmu (ilmu), diseluruh badanmu, langit rohmani yang kelima,
memenuhi pada cahaya, didalam badanmu itu, langit nurani yang Muliya.
4. Iya iku kang mêpêki / madhêp ing badan
sadaya / langit roh ilapi mangke / puniku nyatane asrah / nèng badannya
sadaya / iku sira dipun wêruh / dadi mulyaning manungsa //
Yaitu yang memenuhi, menghadap
diseluruh badan, langit ruh ilafi nanti, itu kenyataannya pasrah, di
seluruh badannya, itu harus kamu ketahui, menjadi manusia yang Muliya.
5. Sira kawruhana malih / ingkang aran
kanugrahan / lawan nugraha jatine / nugrahan mungguh kawula / yèn
nugraha Hyang Suksma / lir bêdhug iku tinabuh / têtabuhe kanugrahan //
Kamu ketahui lagi, yang disebut
ke-Muliyaan, serta sebenarnya anugrah, keistemewaan letaknya pada hamba,
sedangkan anugrah Hyang Suksma, ibarat bedug ditabuh, pemukulnya
ke-Muliyaan.
6. Unine nugraha jati / kang nabuh
manungsa mulya / ingkang mantêp panrimane / wong pana tigang prakara /
antuk jênêng manungsa / iku janma kang linuhung / wong cêngêng marang
Pangeran //
Bunyinya anugrah yang sejati, yang
menabuh manusia Muliya (suci), yang ikhlas menerima, orang (yang)
terang pada ketiga perkara, mendapat nama manusia, itu manusia yang
utama/dihormati, orang mengetahui kepada Pangeran.
7. Iku salat kang sajati / wong pana
tigang prakara / lir toya mili sêmbahe / yogya sami ngawruhana / pan iku
printahing Hyang / sirna luluh kang tinêmu / labête wus wujut tunggal
//
Itu sholat yang sejati, orang yang
terang pada ketiga perkara, ibarat air mengalir sembahnya, pantas untuk
diketahui, dan itu perintahnya Hyang, hilang tak berbekas yang didapati,
pengabdiannya sudah bersatu.
8. Lawan kawruhana malih / siksa kubur
dèn waspada / apa kang siniksa mangke / apa kulit dagingira / apa ta
badan nyawa / balung roh datullah iku / kang jasat manut kiwala //
Serta ketahui kembali, siksa kubur
berhati-hatilah, apa yang disiksan nanti, apa kulit dagingingmu, apakah
badan nyawa, tulang ruh dzatullah itu, raga itu hanya menurut.
9. Badan sakojur puniki / lir sarah
munggèng lautan / tumindak lan nugrahane / yêkti pan drêma kewala /
mobah musiking suksma / ing saparan-paran anut / tan darbe polah
priyôngga //
Seluruh badan ini, iabarat sampah
dilautan, perbuatan dan anugrahnya, sebenarnya hanya sekedar saya,
bergerak kendaknya suksma, sekehendaknya menurut, tidak mempunyai
kehendak sendiri.
10. Ingkang dipun siksa nênggih / dudu
jasat dudu nyawa / dudu suksma sajatine / dudu rasa kang siniksa /
yêktine apan iya / sipatulloh kang tumimbul / kang jasat anut kiwala //
Yang disiksa sesungguhnya, bukan
jasad bukan nyawa, bukan suksma sebenarnya, buka rasa yang disiksa,
sebenarnya yaitu, sifatullah yang tampak, jasad itu hanya menurut.
11. Ingkang dipun siksa nênggih / apan ta
caritanira / yaiku yayi ing têmbe / panggonanira kang mulya / têngahe
wringin sungsang / iku sira dipun wêruh / ênggone wong rasa tunggal //
Yang disiksa sesungguhnya, yaitu
cerita kamu, yaitu adinda pada saatnya nanti, tempatmu yang Muliya,
ditengahnya pohon beringin yang terbalik, itulah yang harus kamu
ketahui, tempatnya rasa manusia yang bersatu.
Pupuh IX
Kinanthi
1. Kinanthi ingkang winuwus / kang kari
anèng nêgari / dèn awas sariranira / sasat wêruh suksma jati / awake
kang kinawruhan / anênggih kalih prakawis //
Kinanthi yang terucap, yang
tertinggal didalam Negara, berhati-hatilah dirimu, seperti melihat
suksma sejati, badannya yang kelihatan, yaitu ada dua perkara.
2. Awak lair kang kadulu / kêlawan ati
kêkalih / ati lair katingalan / kêlawan ati kêkalih / lair batin
bedakêna / nanging nyatane kang lair //
Badan lahiriyah yang kelihatan, serta
kedua hati, hati lahiriyah kelihatan, serta kedua hati, lahir batin
harus dibedakan, namun kenyataannya yang lahir.
3. Kang lair pasthi maujut / sarta lawan
batinnèki / kang batin pasthi katingal / dene anane kang batin / angutus
mring lairira / kang lair kalingan batin //
Yang lahir pasti kelihatan, serta
dengan batinmu, yang batin pasti kelihatan, sedangkan adanya yang batin,
memerintahkan kepada lahiriyahmu, yang lahiriyah terhalang yang batin.
4. Pangandikanya Hyang Agung / marang
kanjêng rasul nabi / kang minôngka gêdhonging Hyang / sêsoroge gêdhong
mukmin / ambukak sakèhing rasa / Mukhamad iku kêkasih //
Sabdanya HYang Agung, kepada
Rasulullah Nabi, yang sebagai istananya Hyang, gedung rahasia mukmin,
membuka semua rasa, Muhammad itu kekasih.
5. Mukhamad warnane iku / iya rupa rijal
gaip / pan sangking karsanira Hyang / lalirune Suksma jati / kang
ingaran wujut tunggal / tan ana wujut kêkalih //
Muhammad wujudnya itu, wujud rijalul
gaib, dan sudah dikehendaki Hyang, pengantinya Suksma sejati, yang
disebut wujud tunggal, tidak ada wujud keduanya.
6. Yèn sira ayun lumaku / anganggoa
rasul singgih / pangucapira khaklollah / pangambu pamyarsanèki /
paningalira makripat / pan dadi badan rokhani //
Jika kamu hendak berjalan, memakailah
rasul yang sesungguhnya, ucapanmu hakkullah, penciuman serta
penglihatanmu, penglihatanmu makrifat, dan mejadi badan rohani.
7. Roh ilapi aranipun / rokhani badane
singgih / pan iku langkung utama / dadi tingale lêstari / marang Suksma
Maha Mulya / kêlawan ingkang kêkasih //
Ruh ilafi sebutannya, rohani badan
sesungguhnya, dan itu lebih baik, jadi penglihatannya terpelihara,
terhadap Suksma Maha Muliya, dengan yang dikasihi.
8. Nabi wali mukmin iku / sêdaya sami
kawingking / pan dadi angucap dhawak / kêlawan nabi kêkasih / marang
Suksma Maha Mulya / tan kandhêg anjohar jisim //
Nabi wali mukmin itu, semua sama-sama
dibelakang, dan menjadi ucapannya pribadi, beserta nabi yang terkasih,
terhadap Suksma Maha Muliya, tanpa berhenti kepada jisim.
9. Tingale rukyat puniku / dèn awas sira
ningali / kadi aningali wulan / tatkalanira ing wêngi / anglir wulan
karainan / makripat kêpalanèki //
Pengamatan itu, berhati-hatilah kamu
melihat, seperti melihat bulan, sewaktu kamu di malam hari, seperti
bulan kesiangan, makrifat penglihatanmu.
10. Yèn sira ayun andulu / marang Suksma
Maha Suci / kêlawan mata kêpala / ing têmbe datan ningali / yêkti wuta
tingalira / nora wêruh ing Hyang Widi //
Jika kamu ingin melihat, terhadap
Suksma Maha Suci, dengan mata kepala, pada waktunya nanti tidak bisa
melihat, pasti buta penglihatanmu, tidak mengetahui kepada Hyang Widi.
11. Yèn arsa awas andulu / ing wujude
Suksma jati / dèn awas ing rupanira / iku warnanya Hyang Widi / awase
kêlawan apa / sira ngiloa ing carmin //
Jika menginginkan tajam dalam
penglihatan, kepada wujudnya Suksma sejati, waspadalah pada wajahmu, itu
warnanya Hyang Widi, waspadanya menggunakan apa, kamu bercerminlah di
depan kaca.
12. Kalbu mukmin ta puniku / minôngka
paesan êning / ênggone sipate tingal / kêlawan ananing Widi / iya ati
kang têtiga / dudu atinirèng jisim //
Kalbu mukminkah itu, sebagai
perhiasan indah, tempat sifatnya penglihatan, dengan adanya Widi, iya
ketiga hati, bukan hati yang berada dalam jisim.
13. Ati ingkang bôngsa luhur / minôngka
ananing Widi / ana rupa tigang warna / iya kadim kang rumiyin /
kapindhone kadim mudas / katigane murdas singgih //
Hati yang golongan luhur, sebagai
adanya Widi, ada rupa tiga macam, kadim yang pertama, yang kedua kadim
mudas, yang ketiga murdas sesungguhnya.
14. Yaiku upamanipun / dhalang wayang
lawan kêlir / dhalange pan wujut tunggal / wayangira roh ilapi / kêlire
akyan sabitah / karone nyata ing kêlir //
Yaitu ibaratnya, dalam wayang beserta
layar, dalangnya merupakan wujud tunggal, wayangnya itu ruh ilafi,
layarnya akyan sabitah, keduanya nyata di dalam layar.
15. Mulane ingaran iku / kêlir wus
katrapan ringgit / dhalange anukmèng wayang / wayange anukmèng kêlir /
kêlire anukmèng dhawak / pan iku wujud birai //
Makanya disebut, layar sudah
dipasangi wayang, dalangnya menjelma menjadi wayang, wayangnya mejelma
di layar, layarnya menjelma pada pribadinya sendiri, itulah wujud
gejolak asmara.
16. Sampun tumêkèng salulut / ewuh dènnya
angarani / lamun angrasa kawula / dadi wujutira kalih / yèn sira ngrasa
Pangeran / sakuthu lawan Hyang Widi //
Sudah sampai pada bercinta, susah
dalam membahasakan, jika merasa sebagai hamba, jadi wujudmu ada dua,
jika kamu merasa sebagai Pangeran, bersatu dengan Hyang Widi.
17. Mulane puniku luput / dene sêkuthu
Hyang Widi / mangeran kang sipat baka / langgêng sipate Hyang Widi / tan
kêna tinunggal karsa / pan nora panggih-pinanggih //
Makanya itu salah, sedangkan bersatu
dengan Hyang Widi, mangeran yang bersifat abadi/kekal, langgeng sifatnya
Hyang Widi, tidak dapat bersatu dalam kehendak, dan tidak saling
bertemu.
18. Yèn wus dudu polahipun / pan têmbe
angrasakna pati / sayêktine brata ngarang / angarang marang Hyang Widi /
poma sira iku poma / tinêkanan rasa jati //
Jika sudah bukan tingkahnya, suatu
saat akan merasakan mati, sebenarnya pertapa itu mengarang, mengarang
kepada Hyang Widi, jangan kamu itu sekali-kali, bertanya tentang rasa
sejati.
Tamat, Sèh Madal kalihan Dèwi Sulasikin.
Tamat, Seh Madal dengan Dewi Sulasikin.